ایرج میرزا، متولد پاییز۱۲۵۲ درتبریز، از پیشگامان شکل گیری تجدد در ادبیات فارسی است که در۲۲ اسفند ۱۳۰۴ خورشیدی در تهران درگذشت. ایرج میرزا متخلص به فخرالشعرا از جمله شاعران برجسته ایرانی در عصر مشروطیت و اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است. ایرج در قالب های گوناکون شعر سروده و ارزشمندترین اشعارش مضامین انتقادی، اجتماعی، احساسی و تربیتی دارند. ایرج در اشعار خود بنیادگرایی آخوندی را به چالش کشید.
شعر ایرج میرزا ساده و روان در برگیرنده ی واژه ها و گفتارهای عامیانه است و اشعار او از جمله اشعار اثرگذار بر شعر دوره مشروطیت بود. ایرج میرزا، نوه فتحعلی شاه قاجار بوده است اما گاه دچار فقر و تنگدستی می شد. به همین دلیل همدردی با تهیدستان و روح اعتراض به نابرابری های اجتماعی در وی زنده بود. او به جنبش آزادی خواهی مشروطه بی توجه نبود و برعلیه محمدعلی شاه و احمد شاه نیز شعر سرود. نقد ایرج از قدرت، از او شاعری ملی و وطن دوست ساخت. موضع گیری های اجتماعی، حمایت از انجمن های حقوق زنان، همنشینی با مردم محروم و حمایت از آنها، از ایرج شاعری آزاده ساخت.
بیشتر بخوانید
سالگرد ترور احمد کسروی
وی تلاش داشت با به کارگیری زبان انتقاد در شعر، دغدغه های جامعه را به گوش دست اندرکاران حکومت برساند. تأثیر شعر ایرج بر ادبیات عصر مشروطه به حدی بود که او را درکنار ملک الشعرای بهار قرار داده اند.
فعالیت های ایرج میرزا
ایرج میرزا در سن ۲۰ سالگی به اروپا رفت اما بعد از مدتی به تبریز بازگشت و چندین سال مشاغل دولتی در این شهر داشت. او با شروع جنبش مشروطه درسال۱۲۸۳ ازمسیر قفقازبه تهران رفت و اداره باستان شناسی را در وزارت معارف راه اندازی کرد. بعد از مدتی در اداره گمرک مشغول به کار شد اما آنجا دوام نیاورد. کار را رها کرد و ریاست دفتر محاکمات مالیه را به عهده گرفت. بعد از انقلاب مشروطه مدتی معاون استانداری اصفهان بود.
زمان اوج رونق ادبی ایرج میرزا از همان زمان شروع شد و مورد استقبال شعرا و ادبای آن دوره قرارگرفت. مردم عامی نیزکه اندیشه های آزادی خواهانه او را در اشعارش دنبال می کردند او را می ستودند. ایرج میرزا سال پایانی عمرخود را در تهران گذراند و در اثر سکته قلبی درگذشت او را در آرامگاه ظهیرالدوله واقع در شمال تهران به خاک سپردند.
روی سنگ قبر او نوشته شده است
«اینکه خفته است در این خاک منم
ایرجم ایرج شیرین سخنم
مدفن عشق جهان است اینجا
یک جهان عشق نهان است اینجا
هرکه را روی خوش و خوی نکوست مرده و زنده من عاشق اوست».
آثار ایرج میرزا
آثار بسیاری از ایرج به جا مانده که مهمترین آن ها دیوان اشعار اوست. دیوان او نخستین بار در۱۳۰۷ در تهران چاپ شد. بعد از سال ۱۳۴۲ شمسی دیوان ایرج در۴۰ هزار بیت در تهران به کوشش جعفر محجوب چاپ شد. منظومه هایی مانند «عارف نامه» و «زهره و منوچهر» نیز به صورت مجزا به چاپ رسیدند. آثار ایرج به دو بخش پیش و پس از مشروطه تقسیم می شوند.
اشعار پیش از مشروطه بیشتر قصایدی مربوط به دوره ای هستند که ایرج به منصب شاعری دربار قاجار گماشته شده بود. اشعار پس از مشروطه او که اعتبار ادبی محسوب می شوند اشعاری هستند که نقدها و اعتراض های اجتماعی او را در قالبی بکر به تصویر می کشند.
اشعار پس از مشروطه او در یک تقسیم بندی دیگر به دو بخش طنز و هزل تقسیم می شوندکه شخصیت شاعر در هزلیات، چهره ای عامی و زیرک دارد. در شعرهای کودکانه چهره مردی فرهیخته و معلمی دوست داشتنی را به خود می گیرد. اشعاری نیز با مضامین اخلاقی و زبان ساده از ایرج به جای مانده که آنها را برای پاس داشت مقام پدر، مادر، میهن برای استفاده در کتاب های درسی سرود است.
نمونه ای از شعر ایرج
هر وعده که دادند به ما باد هوا بود
هرنکته که گفتند غلط بود و ریا بود
چوپانی این گله به گرگان بسپردند
این شیوه و این قاعده ها رسم کجا بود؟
رندان به چپاول سراین سفره نشستند
اینها همه ازغفلت و بیحالی ما بود!
خوردند و شکستند و دریدند و تکاندند
هرچیز در این خانه بی برگ و نوا بود.
گفتند چنینیم و چنانیم دریغا…
اینها همه لالایی خواباندن ما بود!
ایکاش در دیزی ما باز نمی ماند یا کاش که درگربه کمی شرم و حیا بود!!
