پس ازتظاهرات عظیم مردم در اسفند۱۳۲۹، مجلس شورای ملی به اتفاق آرا اصل ملی شدن نفت را تأییدکرد. دکترمحمد مصدق درچنین فضایی سیاسی واجتماعی موفق شد این قانون را درآخرین روز اسفند از تصویب مجلس نیز بگذارند.
تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران نقطه عطفی در تاریخ سیاسی، اقتصادی و مبارزات مردم ایران برای نجات سرمایه های ملی از دست استعمار به شمار می رود.
از زمانی که اولین چاه نفت در ایران در بیش از یکصد سال قبل در منطقه مسجد سلیمان در استان خوزستان توسط یک شرکت انگلیسی کشف شد. دولت وقت ایران هیچ آگاهی و درکی از این اتفاق مهم نداشت. اما کاشفان آن به خوبی می دانستند به چه ثروتی در ایران دست یافته اند. پایه های استعمار در ایران با قراردادهای استعماری استخراج، تولید و فروش نفت خام ایران بنا شد. شرکت های خارجی سال ها سرمایه مردم ایران را به تاراج بردند و دولت های وقت ایران هیچ گونه تلاش و توجهی برای احقاق حقوق مردم انجام ندادند.
بیشتر بخوانید
کریم‌پور شیرازی؛ رقص آتش و جان بی قرار
دکتر مصدق و ملی شدن نفت
دکتر«محمد مصدق» بزرگمرد تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران حرکت بزرگی را درکشورآغازکرد که سنگ بنای تفکر اقتصاد «بدون نفت» بود. وی در شهریورماه ۱۳۲۰ و پس از سقوط رضاخان، در انتخابات دوره چهاردهم مجلس وقت، بار دیگر به مجلس راه یافت. شرایط بین المللی در این دوره، به نحوی بود که کشورهای مختلف به ویژه روسیه، انگلیس و آمریکا با پیشنهادهایی به دولت ایران خواستارکسب امتیاز نفتی بودند.
از آنجا که انگلیس، امتیاز بهره برداری از منافع نفت جنوب کشور را در اختیار داشت. روسها در صددکسب امتباز منابع نفتی شمال و آمریکایی ها نبز به دنبال امتیاز نفت در ایران بودند. دکترمصدق رهبری گروهی متشکل از۱۶ تن از نمایندگان مجلس چهاردهم را برعهده داشت.
مصدق در دوران خود در مورد ملی کردن صنعت نفت، بارها براین تأکید داشت که ایرانیان باید خود منابع نفتی کشورشان را اداره و بهره برداری کنند. دکترمصدق برای مقابله با فشار شوروی برای گرفتن امتیاز نفت شمال ایران، قانونی را دراین دوره مجلس به تصویب رساند که دولت از مذاکره در مورد امتیاز نفت تا زمانی که نیروهای خارجی در ایران هستند، منع می شد.
شکل گرفتن ملی شدن نفت
حرکت ملی شدن نفت در شرایطی صورت گرفت که ایران بزرگترین تولید کننده نفت خام خاورمیانه بود. پس از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق، چهارمین تولید کننده معتبر نفت خام دنیا محسوب می شد. در آن دوران، کل تولید نفت خام ایران، ۳۲ میلیون تن در سال معادل بیش از یک سوم مجموع تولید نفت خام خاورمیانه ۹۰ میلیون تن در سال بود. از سوی دیگر، ایران۹۰ درصد نفت خام مورد نیاز اروپای غربی را درآن دوران تأمین می کرد.
بدنبال تلاش های دکترمصدق برای نجات سرمایه های کشور از دست بیگانگان، دربار پهلوی اجازه نداد وی در دوره پانزدهم مجلس، به مجلس راه یابد. در این دوره هدف عوامل وابسته به انگلیس این بود که قرارداد سال ۱۹۳۳ دوره رضا شاه را به دست دولت ساعد مراغه ای و با تصویب مجلس تنفیذ کنند. اما براثر فشار افکار عمومی مقصود انگلیسی ها تأمین نشد و عمر مجلس پانزدهم به سر رسید.
لذا، نارضایتی انگلیس از حرکت ملی شدن صنعت نفت و تلاش برای برهم زدن این حق خواهی ملت ایران، امری کاملاً طبیعی بود. شرکت نفت انگلیس که به دلیل تاراج منابع نفتی ایران، دارای سرمایه هنگفتی شده بود اکنون منافع خود را درخطر می دید.
جنبش در جهت ملی شدن نفت
گسترش فعالیت سیاسی پس از شهریور۱۳۲۰ سبب گسترش مبارزات مردم و به ویژه توجه آنان به وضع قرداد نفت شده بود. دکترمصدق در مجلس و بیرون از آن این جنبش را که به «نهضت ملی شدن نفت» معروف شد، هدایت می کرد.
در انتخابات مجلس شانزدهم با همه تقلبات و مداخلات شاه و درباره، مصدق در دوردوم انتخابات، به مجلس راه یافت. در این دوره طرح «ملی شدن صنعت نفت» به رهبری وی در مجلس تصویب شد. قانون ملی شدن صنعت نفت در واقع پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون نفت در مجلس شورای ملی ایران در۱۷ اسفند۱۳۲۹ به مجلس ارائه شد.
کمیسون نفت کمیسیونی بود که در اول تیرماه۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه نفت تشکیل شد. همین کمیسیون پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را در اسفند ۱۳۲۹ در مجلس شورای ملی مطرح و در روز۲۹ اسفندماه همان سال به تصویب رساند.
فرایند ملی شدن نفت بعد از کودتای ۲۸ مرداد
دکترمصدق درخاطرات خود می نویسد: هرکس دم ازآزادی و استقلال می زد، چون مخالف با مصالح استعمار بود عمال بیگانه او را افراطی قلمداد می‌کردند. او را بمرام کمونیستی نسبت می‌دادند. غیر از این هم راهی برای اینکه عمال استعمار بتوانند وظایف خود را انجام دهند نبود. ولی طرح قانونی من برای جلوگیری از دادن امتیاز نفت چون نفع مشترک بود و دول استعمار نمی توانستند از آن بنفع خود استفاده کنند در صلاح مملکت تشخیص داده شد. و به وجهه ملی من که قبلاً منکر آن بودند افزود. فداکاری ملت ایران برای ملی شدن صنعت نفت چون بضرر استعمار صورت گرفته بود، در نتیجه کودتای ۲۸ مرداد از بین رفت و وجهه من را هم از بین برد.
منبع : خاطرات و تألمات دکترمصدق
