قاضی محمد پیشوای خلق کرد در سال ۱۲۷۹ خورشیدی در شهر کوچک مهاباد در یک خانواده روشنفکر چشم به جهان گشود. وی دوران کودکی را در همان شهر نزد پدرش گذراند. دروس فلسفه و ادبیات و همچنین عربی را نزد اساتید شهر فرا گرفت. از آنجا که دارای نوبغی سرشار بود به سرعت نامش در ردیف مردان بزرگ کردستان جای گرفت.
وی با همکاری و همفکری دوستان خود در ۲۵مردادماه ۱۳۲۴ حزب دموکرات کردستان را تأسیس کرد. در اولین کنگره نیز بعنوان رهبری حزب انتخاب شد.
پیشوای خلق کرد در روز دوم بهمن ماه ۱۳۲۴ اولین جمهوری کُردی را در قالب جمهوری خودمختار کردستان به مرکزیت شهر مهاباد اعلام نمود. قاضی محمد گفته بود: «دیریست که خودم را برای چنین روزی آ‌ماده کرده‌ام. با آغوش باز از این مرگ شرافتمندانه که در راه آزادی ملتم کشته شوم، استقبال می‌کنم. این تعهدی است که به ملت خود داده‌ام که با آ‌نها زندگی کنم و با آ‌نها بمیرم.
پایداری بر سر عهد و پیمان
پایداری بر سر عهد و پیمان از افتخاراتش بود. وی در سال ۱۲۷۹شمسی در یک خانواده روشنفکر کرد متولد و در جوانی وارد مبارزه شد.
قاضی محمد بسرعت به عنوان یکی از رهبران مهین دوست جنبش کردستان شناخته شد و با تاسیس حزب دموکرات کردستان ایران، دامنه فعالیتش را در اکثرشهرهای کردستان گسترش و با صراحت مواضع خود را اعلام کرد.
یکبار صریحاً به شاه و قوام‌السلطنه گفت: «شما در حرف‌های خود مشکوک هستید و خواستار حل مسأله کرد نیستید».
اعلام جمهوری خودمختار کردستان
قاضی محمد، دربهمن ۱۳۲۴با استفاده از ضعف دولت مرکزی، جمهوری خودمختار کردستان را در چهارچوب تمامیت ایران اعلام کرد.
خدمات قابل توجهی از جمله، آموزش به زبان کردی، چاپ کتاب‌های کردی، تأسیس گروه هنری کردی، توجه به حقوق اقلیت‌های غیرکرد در جمهوری کردستان، توجه ویژه به حقوق زنان، تأسیس اتحادیه زنان و درگیر کردنشان در عرصه‌های سیاسی جامعه خودشان، تحولات در مورد عدالت اجتماعی و حمایت از اقشار ضربه‌پذیر جامعه، همه اینها طی ۱۱ماه پرتنش وهمراه با بیم درگیری با دولت مرکزی انجام شد.
یکسال بعداز اعلان خودمختاری، شاه خائن با زدن مارک تجزیه‌طلبی به جنبش حق‌طلبانه کردستان، با گسیل نیروهای سرکوبگر مهاباد را تسخیر و قاضی‌محمد و یارانش را دستگیر کرد.
قاضی محمد در دادگاه فرمایشی شاه با شهامت و دلیری از راه و رسم و آرمان خود دفاع کرد. وی از تسلیم در مقابل مرگ سر باز زد. او از سر فرودآوردن در برابر استبداد خودداری کرد.
سرانجام، در سپیده دم دهم فروردین سال ۱۳۲۶قاضی محمد، همراه با ۲تن از یارانش محمد حسین خان سیف قاضی و ابوالقاسم صدر قاضی، با رفتن به پای چوبه‌دار و به آغوش کشیدن مرگ شرافمندانه، به عهد خود با خلق کرد وفا کردند و همان روز با دستان مردم مبارز بدرقه و به خاک وطن سپرده شدند.
قاضی محمد پیشوای خلق کرد
