رخشنده اعتصامی متخلص به پروین اعتصامی از زنان تأثیرگذار ادبیات معاصر در۲۵ اسفند ۱۲۸۵خورشیدی در شهر تبریز متولد شد. پدرش یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام الملک) از رجال نامی و نویسندگان و مترجمان مشهور اواخر دوره قاجار بود. در کودکی با خانواده به تهران آمد. پایان نامه تحصیلی خود را از مدرسه آمریکایی تهران گرفت در همانجا شروع به تدریس کرد. او مدتی کتابدار کتابخانه دانشسرای عالی بود. دیوان اشعار وی بالغ بر دوهزار و پانصد بیت است. وی در فروردین ۱۳۲۰ شمسی به علت ابتلا به حصبه درگذشت و در قم به خاک سپرده شد.
پروین اعتصامی از کودکی با مشروطه خواهان و چهره های فرهنگی آشنا شد. او ادبیات را در کنار پدر و استادانی چون دهخدا و ملک الشعرای بهارآموخت. در دوران کودکی، زبان های فارسی ، انگلیسی و عربی را زیر نظر معلمان خصوصی در منزل آموخت.
نوزده تیرماه ۱۳۱۳ با پسرعموی پدرش ازدواج کرد اما پیوند زناشویی وی با پسرعمو که رئیس شهربانی کرمانشاه بود و اخلاقی نظامی داشت و با روحیات شاعرانه پروین سازگار نبود بیشتر از دو و نیم ماه دوام نداشت.
بیشتر بخوانید
کریم‌پور شیرازی؛ رقص آتش و جان بی قرار
رمز ماندگاری پروین اعتصامی
پروین اعتصامی از نظر بزرگان فرهنگ و ادب، در زمره بزرگترین شاعران ایران زمین قرار دارد. اندیشه نو و نگاه انتقادی پروین به وقایع اجتماع و طبقه محروم جامعه، یکی از برجسته ترین نکات اشعار او محسوب می شود. در تاریخ ادبیات فارسی، پروین اعتصامی تنها بانوی شاعره معرفی می شود. او زیباترین اشعار سیاسی و انتقادی را با نگرشی زنانه و با اتکا به اخلاق و خرد و اندیشه انسانی به رشته تحریر در آورده است.
پروین اعتصامی را استاد سبک مناظره در شعر فارسی می دانند. عمده اشعار تعلیمی و مضامین اخلاقی و نکات اجتماعی در دیوان او، به سبک مناظره سروده شده. زبان و بیان روان و ساده پروین، زیبایی و ماندگاری این اشعار را مضاعف ساخته است. پروین در جوانی درگذشت و تنها یک دیوان شعر از او به یادگار باقی ماند. شاعری که با وجود عمرکوتاه اشعار فصیح و سخنان حکیمانه بسیار از خود به یادگار گذاشته که هنوز و همچنان تأثیرگذار و دلنشین و زیبا است.
جایگاه پروین در ادبیات فارسی، جایگاه مهم و ویژه ای است. استعداد، سواد ادبی و استحکام شعری پروین، در کنار زبان روان و ساده و مضامین بکر و تازه او را شاعری بزرگ و بی مانند در میان شعرای معاصر جلوه می دهد.
پروین اعتصامی، شاعر ساختارشکنی بود که بنا به گفته ملک الشعرای بهار، شیوه بدیعی در شعر داشت. زمانی که تخلص «پروین» را برای خود برگزید به نوعی ساختارشکنی کرد. چرا که چنین اسمی تا آن زمان، برای دختران مرسوم شناخته نمی شد.
پروین در برابر زن ستیزی
«زغبار فکر باطل، پاک باید داشت دل
تا بداند دیو، کاین آینه جای گرد نیست
مرد پندارند پروین را، چه برخی از اهل فضل
این معما گفته نیکوتر، که پروین مرد نیست»
پس ازانتشارنخستین شعرهای پروین، عده ای با غرض ورزی، شاعر این اشعار را مرد معرفی کرده و در جنسیت او تردید داشتند. از این رو، شاعر در پاسخ به آنها، این ابیات را سرود.
«سعید نفیسی» نویسنده و پژوهشگر ادبیات در مورد پروین چنین می گوید:
پروینی که من دیدم و بارها دیدم بدین گونه بود که قیافه ای بسیار آرام داشت. با تأنی و وقارخاصی جواب می‌گفت و می نگریست. هیچ گونه شتاب و بی حوصلگی در او ندیدم. چشمانش بیشتر به زیر افکنده بود. یاد ندارم در برابر من خندیده باشد. وقتی که از شعر او، تحسین می کردم با کمال آرامش می پذیرفت. نه وجد و نشاطی می کرد و نه چیزی می گفت. هرگز یک کلمه خودستایی از او نشنیدم و رفتاری که بخواهد اندک نمایش برتری بدهد، از او ندیدم.
همین شخصیت درون گرا و روحیه متواضع پروین بود که هرگز به او اجازه نداد چیزی از خود یا برای خود بنویسد.
چیرگی پروین اعتصامی بر زبان و ادبیات فارسی، زبان سلیس و روان و بیان فصیح و شاعرانه اش، اشعار وی را متمایز و برجسته می کند.
شعری از پروین بر سنگ مزار وی
تنها ابیاتی که بانوی شعرفارسی برای خود نوشته شعری است که برای مزار خود نوشته.
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گرچه جز تلخی از ایام ندید
هرچه خواهی سخنش شیرین است.
صاحب آنهمه گفتار امروز
سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند
دل بی دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان فرساست
بند این بستر بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد
هرکه را چشم حقیقت بین است
هرکه باشی و ز هرجا برسی
آخرین منزل هستی این است
آدمی هرچه توانگر باشد
چو بدین نقطه رسد مسکین است
اندر آنجا که قضا حمله کند
چاره تسلیم و ادب تمکین است
زادن وکشتن و پنهان کردن
دهر را رسم و ره دیرین است
خرم آن کس که در این محنت گاه
خاطری را سبب تسکین است».
درتاریخ ۱۵ فروردین سال ۱۳۱۰ خورشیدی، پروین اعتصامی در حالی که تنها ۳۴ سال از عمرش می گذشت درآغوش مادرش جان باخت.
دیوان پروین اعتصامی تنها اثری است که از او به یادگار مانده، با ۲۳۸ قطعه، اشعاری در قالب های شعری قصیده، غزل، مثنوی و قطعه را شامل می شود. این اثر در سال ۱۳۱۴ شمس به همت «یوسف اعتصامی» پدر ادیب و فرهیخته پروین چاپ و منتشر شد.
واعضی پرسید از فرزند خویش
هیچ میدانی مسلمانی به چیست؟
صدق و بی آزاری و خدمت به خلق
هم عبادت، هم کلید زندگیست
گفت : «زین معیار اندر شهر ما، یک مسلمان هست آن هم ارمنیست»!